ΕΥΑΓΡΙΟΣ Ο ΠΟΝΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΑ "ΠΕΡΙ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΡΝΓ' ΚΕΦΑΛΑΙΑ" ΤΟΥ
Ο Ευάγριος γεννηθείς εις τα Ίβηρα του Πόντου, διό και Ποντικός αποκληθείς, περί το έτος 345, εχειροθετήθη αναγνώστης υπό του Μ. Βασιλείου. Μετά την κοίμησιν τούτου εσχετίσθη στενώς μετά του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, ον εδέχθη ως διδάσκαλόν του. Γενικώς περί της μορφώσεώς του δεν υπάρχουν ειδήσεις. Κατά τον ιστορικόν Σωζόμενον (VI, 30), εμελέτησε φιλοσοφίαν και την Γραφήν μετά του αγίου Γρηγορίου. Όταν εξελέγη ο άγιος Γρηγόριος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, ο Ευάγριος τον ηκολούθησεν, αφού εχειροτονήθη εις διάκονον υπό του αγίου Γρηγορίου Νύσσης και υπηρέτησεν ως αρχιδιάκονος καθ' όλην την διάρκειαν της επισκοπείας και υπό τον διάδοχον του αγίου Γρηγορίου Νεκτάριον. Κατά το διάστημα τούτο απέκτησε φήμην δεινού αντιρρητικού θεολόγου, ομιλών κατά πάσης αιρέσεως, ως γράφει ο Παλλάδιος (Λαυσαϊκόν 38, 3).
Ο Ευάγριος πληγείς την καρδίαν υπό ρωμαντικού πειρασμού, απεφάσισε να εγκαταλείψη τον κόσμον και να παραδοθή εις τον ασκητικόν βίον. Καθ' υπόδειξιν της οσίας Μελανίας και του Ρουφίνου, ασκουμένων εις Ιεροσόλυμα όπου μετέβη, ανεχώρησεν εις την Αίγυπτον κατά το έτος 383. Ο Παλλάδιος, όστις υπήρξε δι' εν διάστημα μαθητής του Ευαγρίου, λέγει ότι παρέμεινε πρώτον επί διετίαν εις την ορεινήν Νιτρίας, κατόπιν εγκατεστάθη εις την Έρημον των Κελλίων, όπου διήλθε τον βίον του.
Εις την έρημον αυτήν συνεδέθη μετά του Οσίου Μακαρίου του Αλεξανδρέως και επεσκέπτετο τακτικώς τον Όσιον Μακάριον τον Αιγύπτιον, όστις ησκείτο εις την Σκήτην.
Ο Ευάγριος φαίνεται ότι μετήρχετο αυστηρότατον ασκητικόν βίον και είχεν ως εργόχειρον βιοποριστικόν την αντιγραφήν χειρογράφων. Ο ιστορικός Σωκράτης κάμνει μνείαν των πολυαρίθμων θαυμάτων του (ΙV, 23). Οι δε απλοϊκοί Μοναχοί διέκειντο φιλυπόπτως έναντι της διανοητικής καταρτίσεως του Ευαγρίου. Όντως ανήκεν εις την μερίδα των μορφωμένων της Ερήμου, οίτινες ενδιαφέροντο διά τα συγγράμματα του Ωριγένους. Ο Ευάγριος ήτο φίλος των γνωστών από τον βίον του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου "Μακρών Αδελφών", οίτινες αργότερον εδιώχθησαν επί ωριγενισμώ. Προστατευόμενοι ούτοι πρότερον υπό του Θεοφίλου Αλεξανδρείας, και ένεκεν της φιλίας των μετά του Ευαγρίου, ο Θεόφιλος προσέφερεν εις τον τελευταίον Επισκοπικήν έδραν, την οποίαν δεν απεδέχθη.
Ο Ευάγριος απέθανε το έτος 399, πριν ο Θεόφιλος μεταβάλλη στάσιν και προβή εις διωγμόν κατά των ωριγενιστών. Ήδη ενώ έζη ο Ευάγριος ο άγιος Ιερώνυμος είχεν ελέγξει τα φρονήματά του, τα οποία, παρά τούτο, διεδόθησαν τόσον εις την Ανατολήν όσον και εις την Δύσιν. Εις τούτο συνετέλεσεν ο Ιωάννης Κασσιανός διά των συγγραφών του, όστις τότε έζη εις την Έρημον (Θ.Η.Ε. τομ. 5ος).
* * *
Τα 153 Κεφάλαια "Περί Προσευχής" μετά μικράς εισαγωγής Ευαγρίου του Ποντικού, άτινα απεδώσαμεν εις σύγχρονον λεκτικόν ιδίωμα με ελαφράν ερμηνείαν, χάριν των αναγνωστών των "Αθωνικών Διαλόγων", μέχρι πρό τινος απεδίδοντο εις τον Όσιον Νείλον τον Σιναΐτην. Όλα όμως τα Συριακά χειρόγραφα φέρουν ως συγγραφέα των τον Ευάγριον και ισχυροί εσωτερικοί λόγοι των Κεφαλαίων, όπως αι ιδέαι και το ύφος, πείθουν ότι είναι έργον του Ευαγρίου, κατά τον διάσημον Ρώσον Θεολόγον π. Γ. Φλορόφσκυ.
Τα Κεφάλαια ευρίσκονται εις την "Φιλοκαλίαν", περιληφθέντα εις αυτήν υπό των εκδοτών της, αγίων Νικοδήμου του Αγιορείτου και Μακαρίου Κορίνθου, επ' ονόματι του Οσίου Νείλου, όπως εις την "Φιλοκαλίαν" επίσης περιελήφθησαν έτεραι πραγματεία του Ευαγρίου εις τον Α' τόμον. Τον δε Ευάγριον, ο άγιος Νικόδημος ονομάζει "σοφόν και ελλόγιμον άνδρα", "λεπτόν γε μην όντα εις το νοήσαι και φράσαι το νοηθέν λίαν δεινόν".
Ο π. Γ. Φλορόφσκυ λέγει, ότι "τα νεώτερα ευρήματα κατέδειξαν την μεγάλην ιστορικήν σημασίαν του θεολογικού έργου του Ευαγρίου. Ούτος παρέμεινεν εις την Αλεξανδρινήν παράδοσιν, ήτο βαθέως επηρεασμένος απ' ευθείας υπό του Ωριγένους, αλλ' όχι ολιγώτερον και υπό των καππαδοκών Πατέρων. Εξ ετέρου εις τα ασκητικά του συγγράμματα αντικατοπτρίζει την πνευματικότητα της Ερήμου. Αι βασικαί του ιδέαι, της "ξενιτείας" και της "ησυχίας" είναι χαρακτηριστικαί της παραδόσεως των Αιγυπτίων αναχωρητών...
Ασχέτως προς τας θεολογικάς αστοχίας του Ευαγρίου, υπήρξε μέγας ασκητής, τα δε 153 Κεφάλαια "Περί Προσευχής" εκφράζουν την βαθείαν εμπειρίαν του εις την προσευχήν και τους φοβερούς πολέμους κατ' αυτής υπό του σατανά και πλουτούν σημαντικώς την δαιμονολογικήν γραμματείαν.
Κατά την γνώμην του π. Γ. Φλορόφσκυ, "η πνευματική διδασκαλία του Ευαγρίου εύρε την συνέχισίν της ειδικώς εις τας συγγραφάς Μαξίμου του Ομολογητου ως και Ιωάννου της Κλίμακος. Αι Εκατοντάδες Αγάπης του Μαξίμου είναι συχνά μία παράφρασις του Ευαγρίου. Η επίδρασις του Ευαγρίου ήτο ακόμη καταφανής εις το Βυζάντιον τον ιβ' αιώνα..." Σπουδαίαν μονογραφίαν περί του Ευαγρίου έγραψεν ο Ρουμάνος Θεολόγος Μωυσέσκου.
* * *
Τα "Περί Προσευχής" 153 Κεφάλαια απέστειλεν ο Ευάγριος εις φίλον του ασκητήν, ως εμφαίνεται εκ του προτασσομένου Προλόγου του. Και στέλλει 153 Κεφάλαια, ισάριθμα των ιχθύων, που επίασαν οι Απόστολοι μετά την ανάστασιν του Κυρίου, (Ιωάνν. κα', 11) διά να δείξη ταπεινοφρόνως ότι: "Εγώ δε ουκ αν αρνηθείην, ως όλην την νύκτα κοπιάσας, πεπεπίακα ουδέν. Πλην επί τω σω λόγω χαλάσας τα δίκτυα, ήγρευσα ιχθύων πλήθος, ουκ οίμαι μεν, ότι μεγάλων, εκατόν δε όμως και πεντήκοντα τριών και τούτους εξαποστείλας εν τη σπυρίδι της αγάπης, διά των ισαρίθμων κεφαλαίων, την πρόσταξιν πεποιηκώς".
Κατόπιν ανάγει εις μαθηματικούς και γεωμετρικούς τύπους τον αριθμόν 153, διά να συμβολίση την Αγίαν Τριάδα, "την τετρακτύν των αρετών", του παρόντος αιώνος "την ένσοφον γνώσιν", ή να υποτυπώση την πρακτικήν, φυσικήν και θεολογικήν γνώσιν, ως και τας αρετάς την πίστιν, την ελπίδα και αγάπην.
Ο Ευάγριος διά των Κεφαλαίων περί Προσευχής, επισημαίνει τας προϋποθέσεις του καθαρώς προσεύχεσθαι, υποδεικνύει τους πολέμους του σατανά κατά των προσευχομένων, και εφιστά την προσοχήν επί των πλανών εκ των παθών και του διαβόλου. Βασικαί προϋποθέσεις διά να προσευχηθή τις καθαρώς, είναι η εκπλήρωσις των εντολών, η καθαρότης, η απάθεια, η έλλειψις λογισμών, ώστε ο νους να παραμένη "κωφός και άλαλος".
Συνιστά, δε τα εν τη προσευχή δάκρυα και το πνευματικόν πένθος, αλλά εφιστά και την προσοχήν επί της ενδεχομένης εκτροπής του σκοπού των δακρύων. Διότι "πολλοί δακρύοντες υπέρ αμαρτιών, επιλαθόμενοι του των δακρύων σκοπού, μανέντες, εξετράπησαν" (κεφ. η'). Υπογραμμίζει ο Ευάγριος την αναγκαιότητα της εν αισθήσει ψυχής προσευχής, η οποία βλαστάνει μόνη της από την αμνησικακίαν, την απάθειαν και την πραότητα. Του Ευαγρίου, άλλωστε, είναι το απόφθεγμα: "Ει Θεολόγος ει προσεύξη αληθώς· και ει αληθώς προσεύξη Θεολόγος ει", όπερ σημαίνει, ότι η αληθής προσευχή ανάγει τον νουν εις καθαρά θεολογικά επίπεδα.
Γενικώς αι απόψεις του Ευαγρίου περί Προσευχής, ευρίσκονται εντός της πνευματικής παραδόσεως της Ορθοδοξίας και το κέντρον του βάρους των πίπτει επί της διανοητικού νοητικής λειτουργίας, αγνοούσαι την μεταγενεστέρως αναπτυχθείσαν "νοεράν προσευχήν", η τελειότης της οποίας συνίσταται εις την ενοποίησιν των ψυχονοητικών δυνάμεων. Παρά ταύτα όμως, ο Ευάγριος τελεί εν άκρα αρμονία μετά των Πατέρων και διδασκάλων του Μοναχισμού και τα 153 Κεφάλαιά του αποτελούν κτήμα αναφαίρετον της Θεολογίας, που χαρακτηρίζεται ως μυστική. Ωσαύτως παραβαλλόμενα προς τα γνωστά έργα του, διαπιστούται, ότι είναι γνήσιος καρπός της ευαγριακής ρωμαλέας σκέψεως και της εν Ερήμω εμπειρίας του εν τω πολέμω με τους δαίμονας ως και των παρακλήσεων της καρδίας του υπό της Θ. Χάριτος.
Κατακλείοντες την μικράν εισαγωγήν εις τα ΡΝΓ' Κεφάλαια, επιθυμούμεν να προλάβωμεν ενδεχομένας επιφυλάξεις, ως προς το κύρος του Ευαγρίου, καταδικασθέντος υπό της Ε' Οικουμ. Συνόδου. Πράγματι ο Ευάγριος, ακολουθών τον Ωριγένην εξετράπη είς τινας πλάνας. Αλλά οφείλομεν να διαστείλωμεν αυτάς εκ της υγιούς διδασκαλίας του, επόμενοι τοις αγίοις, Γρηγόριον τον Θεολόγον και Βασίλειον τον Μέγαν, οίτινες εφήρμοσαν εκλεκτικήν μέθοδον, απανθίσαντες την "Φιλοκαλίαν" των εκ των Ωριγενικών συγγραμμάτων.
Άλλωστε, νέαι έρευναι περί της πατρότητος των Κεφαλαίων, πιθανόν να αποδώσουν ταύτα εις τον Όσιον Νείλον τον Σιναΐτην, επ' ονόματι του οποίου τα ανέγνωσεν ο Μ. Φώτιος (Φιλοκαλία, Α' τομ. σελ. 175). Πάντως η παρούσα ιστορική στιγμή, διά τεκμηρίων, τα θέλει ως Ευαγριακά.
Θεόκλητος Μοναχός Διονυσιάτης
English
German
Română
French
Login