Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Ο βίος και η θεολογία του

Αναφέρω στην εισαγωγή του βιβλίου αυτού, το πώς έφθασα στην συγγραφήν του. Εδώ θα ήθελα να σημειώσω, ότι από της εκδόσεως των Απάντων του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, από το «Ίδρυμα Πατερικών Μελετών» της Θεσσαλονίκης, παρετηρήθη και μεταθύ του λαού μας, αλλά κυρίως των θεολόγων, του Κλήρου και των Μοναχών, ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Άγιον Παλαμάν και με τη θεολογίαν του, οπότε η σύγχυση και η άγνοια του παρελθόντος διελύθησαν, με διάφορες θεολογικές εργασίες, που είδαν το φως της δημοσιότητος.

Πράγματι, η διδασκαλία του Θείου Παλαμά -που είναι διδασκαλία ολοκλήρου της Ορθοδοξίας- είναι κρισίμου σημασίας, όχι μόνο για την θεολογίαν, αλλά και για την εν Χριστώ ζωήν, ώστε, στο «Συνοδικόν» της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου, να περιληφθεί και η περί διακρίσεως Ουσίας και Ενεργείας διδασκαλία ως επέκταση του θριάμβου της Ορθοδοξίας, για την Αναστήλωση των Ι. Εικόνων. Και μάλιστα να εκφωνούνται τα «τρις αιωνία η μνήμη» για τους τότε συναγωνιστές του Παλαμά και τα «τρις ανάθεμα» ονομαστί, κατά των αντιπαλαμικών.

Κατά την ταπεινήν γνώμη μας, η πιο ουσιώδης θεολογική διαφορά με τον παπισμόν είναι η διάκριση Ουσίας και Ενεργείας εν τω Θεώ, που αποτελεί παραδοσιακήν δογματικήν διδασκαλίαν της Ορθοδοξίας. Η δυτική εκκλησία αρνείται την διάκριση αυτή και αποδέχεται την Θωμιστική άποψη του φιλοσοφικού actus purus, που αποκλείει κάθε εκδοχήν γνώσεως, πλησιασμού και μεθέξεως του Θεού, ως Ουσίας, εν αντιθέσει με την διάκριση Ουσίας και Ενεργείας της Ορθοδοξίας, που δεν αποδέχεται μεν ούτε γνώση, ούτε προσέγγιση, ούτε μέθεξη της Ουσίας του Θεού, ως ανωνύμου και υπερωνύμου, όμως αποδέχεται την γνώση την προσέγγιση και την μέθεξη του Θεού κατά τις άκτιστες ουσιώδεις Ενέργειές Του.

Παρότι ο μακαρίτης π. Ιωάννης Μέγιεντορφ φρονεί ότι η Ησυχαστική έρις συνίστατο στην σύγκρουση μεταξύ ωρισμένων βυζαντινών ανθρωπιστών και μιας μερίδος παραδοσιακών Μοναχών, όμως κατ' ουσίαν ήτο μία σύγκρουση μεταξύ Ορθοδόξου και λατινικής-Θωμιστικής Θεολογίας. Μάλιστα είναι λίαν χαρακτηριστικόν το ότι ο Βαρλαάμ, που ως Ουνίτης μοναχός του Βασιλειακού τάγματος, είχε διδαχθεί την Θωμιστικήν θεολογίαν, μόλις άκουσε ότι οι Μοναχοί εδέχοντο το εν Θαβώρ λάμψαν φως ως άκτιστον, αντέδρασε με σφοδρότητα, βοήσας: «Άκουε ουρανέ και ενωτίζου η γη, το εν Θαβώρ φως άκτιστον· και τι άλλο ή Θεός καθ' υμάς; Ουδέν γαρ άκτιστον ό,τι μη Θεός».

Ο Μέγιεντορφ στο βιβλίο του Introduction, προβαίνει και σε μια άλλη απαράδεκτη διάκριση μεταξύ των Αγίων Πατέρων, σε «ελληνίζοντας και βιβλίζοντας», για να ερμηνεύσει ωρισμένα Πατερικά χωρία στην Ησυχαστικήν έριδα. Τις απόψεις του αυτές στην Introduction για τις θεολογικές έριδες του 14ου αιώνος, αντέκρουσεν επιτυχώς ο π. Ι. Ρωμανίδης σε δύο τεύχη εν «The Greek Orthodox Theological Review» 1963-1964.

Αλλά ότι η αιρετική διδασκαλία του Βαρλαάμ και των ελαχίστων Θωμιστών λογίων του Βυζαντίου είναι και διδασκαλία του παπισμού, καταφαίνεται και εκ του ενδιαφέροντος της αγίας Έδρας τότε, για να πληροφορηθεί ως προς τις θεολογικές ζυμώσεις του 14ου αιώνος. Απέστειλε στο Βυζάντιον τον τιτουλάριόν της Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Παύλον, όστις σε έκθεσή του προς τον Πάπαν, έγραψε μεταξύ άλλων, ό,τι του είπεν ο Καντακουζηνός (πρόκειται για τον συμβασιλέα και έπειτα μοναχόν Ιωάσαφ), ότι εθεώρουν το Θαβώριον φως ως άκτιστον «και ουκ ουσίαν Θεού, αλλά τινα θείαν ενέργειαν. Όπερ ημίν δοκεί μηδ' ακοής άξιον. Ουδέν γαρ άκτιστον «πλην της θείας ουσίας» δηλαδή actus purus.

Άλλωστε ο παπικός θεολόγος M. Jugie, γράφει: «Η θεολογία του Παλαμά είναι εξ απόψεως καθολικής μία πραγματική αίρεσις». (Dict. de Cath. τόμ. XI, 2, κολ. 1764, 1905), για να μη αναφέρω το αντιπαλαμικόν μένος ρωμαιοκαθολικών θεολόγων, που παρατηρείται στο Istina Νο 3 του 1974, γιατί τους συνέτριψεν ο θείος Γρηγόριος το σαθρόν actus purus.

Ήδη σημειώσαμε ότι η διδασκαλία της διακρίσεως του Θεού σε Ουσία και Ενέργεια, είναι αρχαιοτάτη (Μ. Βασίλειος). Ο άγιος Παλαμάς σε όλες τις διαστάσεις του δόγματος αυτού, διείδε τις συνέπειες και ένα πραγματικόν χωρισμόν από τον Θεόν χωρίς την αποδοχήν των Ενεργειών Του, που αποτελούν τον σύνδεσμον Θεού και ανθρώπων. Γι' αυτό και αναφωνεί, εάν δηλαδή δεν υπήρχεν αυτός ο σύνδεσμός: «Δει δη ζητείν ημάς Θεόν έτερον ουκ όντα μόνον αυτοτελή, αυτενέργητον, αυτόν, εαυτόν δι' εαυτού θεώμενον, αλλά και αγαθόν... και απλώς δει ζητείν ημάς Θεόν όντα πώς μεθεκτόν, ου μετέχοντες έκαστος οικείως εαυτού κατά της μεθέξεως αναλογίαν όντες και ζώντες και ένθεοι εσόμεθα». Και αυτή είναι η κλείδα της παμφώτου Ορθοδόξου Θεολογίας, διατυπωθείσης μετά αγιοπνευματικής δυνάμεως υπό του θείου Γρηγορίου του Παλαμά.

Και ήδη συνεχίζεται, όχι μόνον η Ορθόδοξη παράδοση θεωρητικώς, αλλά και βιωματικώς, όπως βεβαιώνει ο μακαρίτης μεγάλος Θεολόγος και ασκητής Ρώσσος π. Σωφρόνιος του Έσσεξ, ότι ως Πνευματικός άκουσε πολλούς Αγιορείτες, που εξομολογούντο, ότι τους περιέλαμπε θείον φως.

Εδώ εκφράζω την ευγνωμοσύνην μου στην Προστάτιδά μου Θεοτόκον Μαρίαν, που με αξίωσε να γράψω ένα βιβλίον, για ένα τόσον μεγάλο δογματικόν θέμα, που ίσως να επηρέασε τους Καθηγητές του Ποιμαντικού Τμήματος της Θεολογικής Σχολής της Θεσσαλονίκης, ώστε να μου απονείμουν τον τίτλο του Επιτίμου διδάκτορος της Θεολογίας, ους και ευχαριστώ. Θέλω να ευχαριστήσω επίσης τον καλόν χριστιανόν καθηγητήν κ. Γεώργιον Σπηλιώτην, που ανέλαβε με αγάπη την Τρίτη έκδοση του θείου Παλαμά μου.

Θεόκλητος Μοναχός Διονυσιάτης
Άγιον Όρος
Κυριακή της β' εβδομάδος της Μ. Τεσσαρακοστής 2001 

Προσφέρομεν ως «δούλοι Χριστού ηλεημένοι» εις τους συνδούλους και εν Χριστώ αδελφούς μας το, χάριτι της Θεοτόκου Μαρίας και του θεοφόρου μεγάλου Πατρός και θεολόγου Γρηγορίου του Παλαμά, παρόν βιβλίον, όπερ αφηγείται τον θαυμαστόν και θείον βίον του και εκθέτει την θεόγραφον θεολογίαν του, ως θεολογίαν της παρουσίας «ουσιωδώς» του Θεού.

Εις την Εισαγωγήν αναφέραμεν τα αίτια της παρούσης εργασίας. Πράγματι, εθεωρήσαμεν απαραίτητον την παρουσίασιν του θεοειδούς τούτου θεολόγου και Πατρός, ώστε να γίνη κατανοητός από τον μέσου και άνω επιπέδου αναγνώστην-πιστόν, όστις στοχάζεται, αναζητεί και επιποθεί «ύδωρα αλλόμενον εις ζωήν αιώνιον», και που εν τη αναζητήσει του πολλάκις, αντί να κατευθυνθή «επί τας πηγάς των υδάτων», που αποτελούν οι θεοφόροι Πατέρες, στρέφεται προς «λάκκους συντετριμμένους».

Πρέπει αμέσως να βοηθήσωμεν τον αναγνώστην, όπως γνωρίση τας αφετηρίας της διδασκαλίας του θεοσόφου Παλαμά. Ο άγιος Πατήρ παραδώσας εκ νεότητος εαυτόν εις την καθοδήγησιν του αγίου Πνεύματος και κατόπιν μακράς ασκητικής αγωγής, εγένετο δεκτικός των επιλάμψεων των ακτίστων ενεργειών του Θεού, δι' ων εκαθάρθη, εφωτίσθη, ηγιάσθη και εγένετο ο ίδιος φως. Εντεύθεν η φωτοειδής και φωτωνυμική θεολογία του.

Ιδού πώς περιγράφει την προσωπικήν του αλλοίωσιν και μεταμόρφωσιν: «ο καινός εν Χριστώ άνθρωπος, φως ων και ορών διά φωτός, καν εαυτόν βλέπη, φως ορά, καν προς εκείνο ο ορά, φως εστί και τούτο, καν το δι' ου έχη το οράν, και εκείνο φως εστί· και τουτ' εστίν η ένωσις, εν πάντα εκείνα».

Λοιπόν ο θείος Πατήρ, εντός του θείου και ακτίστου φωτός βιών ως φως και ο ίδιος κατά χάριν, εμυήθη εις τα θεία, «έπαθε τα θεία», απέκτησε «νουν Χριστού» και εγένετο διά «μακαρίου πάθους» κοινωνός των προ αυτού αγίων Πατέρων εις την εν αγίω Πνεύματι πείραν. Αλλ' επειδή «ούτε η χάρις του Παναγίου Πνεύματος ενεργεί σοφίαν εν τοις Αγίοις, χωρίς του ταύτην δεχομένου νοός, ούτε γνώσιν, χωρίς της δεκτικής του λόγου δυνάμεως...» κατά τον άγιον Μάξιμον τον Ομολογητήν, (κεφ. ιγ', ς' Θεολ. εκατον.) όμως εις τον μέγαν Γρηγόριον εύρεν η χάρις κατάλληλον διανοητικόν σκεύος. Εντεύθεν η χάρις, «νουν αυτόν όλον άντικρυς υπέρ πάντα νουν ευρηκυία των νυν όντων, ως νους όλη καταλλήλως ηνώθη και προσεφύη, θεοειδές έσοπτρον εαυτής και εκμαγείον θαυμαστώς ειργασμένη...», ως γράφει ο θείος βιογράφος του Πατριάρχης Φιλόθεος.

Ως «ενεργεία νους» λοιπόν, αναχωνεύσας εις αυτόν την θύραθεν σημαντικήν παιδείαν του, ο Ησυχαστής θεοφόρος Γρηγόριος, μελετήσας την Πατερικήν γραμματείαν και νοών αυτήν διά πνευματικής αισθήσεως, απετελέσθη εις μέγαν θεολόγον, εις μύστην των μυστηρίων του Θεού, εις μέγαν διδάσκαλον της Εκκλησίας. Ο νους του εκινείτο εντεύθεν εντός του φωτός του Θεού, δεχόμενος τας «θείας εμφάσεις», μυούμενος εις τα απόρρητα και «ερευνών τα βάθη του Θεού».

Εδέησε να εμφανισθούν άνδρες τινές «λαλούντες διεστραμμένα» διά ν' αποκαλυφθή το «εν τη καρδία του λαλούν Πνεύμα» και διά να ρεύσουν οι κρουνοί της θεοσοφίας του. Η ησυχαστική αποκληθείσα έρις απετέλει μίαν σύγκρουσιν της Εκκλησίας, εν τω προσώπω του θεοπνεύστου θεολόγου Παλαμά, μετά αμοίρων Πνεύματος αγίου, «ψυχικών», θεολογούντων φιλοσόφων.

Η «έρις» άφησε τα ίχνη της· τα συγγράμματα του μεγάλου και θεοδέγμονος Παλαμά, εκφραστικά της εν τω φωτί του Θεού ζώσης Εκκλησίας, αυθεντικά, στήλαι αληθείας, θεόγραφοι πλάκες. Και διά να εννοήσωμεν δεν πρέπει να προσέλθωμεν με την «χαμόθεν έπαρσιν» και με κριτικήν διάθεσιν, αλλά με πνεύμα μαθητείας, με δέος και ταπείνωσιν και κατόπιν ικεσίας να φωτισθή το σκότος μας.

Το παρόν βιβλίον αφηγείται και εκθέτει. Εις τον αναγνώστην απόκειται η άντλησις θησαυρών, οίτινες ευρίσκονται εις τον βίον και την θεολογίαν του θεοειδούς Πατρός, που απέδωσεν ο ταπεινός μοναχός κατά το μέτρον των ασθενών δυνάμεών του, διό και εξαιτείται συγγνώμην επί τοις ημαρτημένοις.

Θα ηδυνάμην δε να επαναλάβω ενταύθα την αποστροφήν του Γρηγορίου του Θεολόγου εις τον Επιτάφιον του Μ. Βασιλείου: «Ει μεν, θεοφόρε Γρηγόριε, το ευτελές μου τούτο πόνημα της αξίας σου εγγύς, ση τούτο χάρις· σοι γαρ θαρρών τον περί σου λόγον ενεστησάμην· ει δε πόρρω και πάρα πολύ της ελπίδος, τι χρη παθείν νόσω και τω σω πόθω τετρυχωμένος· πλην και Θεώ φίλον το κατά δύναμιν· συ δε ημάς εποπτεύεις άνωθεν, ω θεία και ιερά κεφαλή... ει δε και μετασταίημεν, δέξαιο κακείθεν ημάς ταις σεαυτού σκηναίς, ως αν αλλήλοις συζώντες και ενεποπτεύοντες την αγίαν και μακαρίαν Τριάδα καθαρώτερόν τε και τελεώτερον...».

ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ 1976
ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ ΜΟΝΑΧΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΑΤΗΣ